«Το Αρχοντικό της Πούλκως και η εποχή του»
«Το Αρχοντικό της Πούλκως και η εποχή του»
Με επιτυχία ολοκληρώθηκαν οι εργασίες της επιστημονικής ημερίδας με θέμα «Το Αρχοντικό της Πούλκως και η εποχή του» που διοργάνωσε στις 23 Σεπτεμβρίου 2023 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης στο Βουδούρειο Πολιτιστικό Κέντρο στη Σιάτιστα. Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος με τίτλο «Τα Χρώματα της Σιάτιστας», που υλοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης στο Αρχοντικό της Πούλκως και το Αρχοντικό Αργυριάδη (Μαλιόγκα) στη Σιάτιστα.
Στην ημερίδα διερευνήθηκαν γενικά και ειδικότερα θέματα της αρχιτεκτονικής, της τέχνης και της ιστορίας της Σιάτιστας κατά τον 18ο αιώνα, αλλά τέθηκαν και νέες προτεραιότητες στις κατευθύνσεις που πρέπει να ακολουθήσει η έρευνα. Την ημερίδα παρακολούθησε πλήθος κόσμου από την Σιάτιστα και τη γύρω περιοχή, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον εκδηλώθηκε και για τη διαδικτυακή μετάδοση της ημερίδας. Σημαντική ήταν η παρουσία του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης κ.κ. Αθανασίου, ο οποίος προλόγισε την εκδήλωση, και των πολιτικών αρχών του τόπου. Στην ημερίδα έλαβαν μέρος ως ομιλητές επιστήμονες από ένα ευρύ φάσμα ειδικοτήτων που συνέβαλε στη διεπιστημονική προσέγγιση της ημερίδας.
Σε μια ανασκόπηση των εργασιών της ημερίδας συνοψίζουμε τις ιδιαίτερες θεματικές ενότητες που συμπεριλήφθηκαν σε αυτήν:
Την έναρξη των εργασιών της ημερίδας κήρυξε η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης, Δρ. Αρχαιολόγος, Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη, η οποία έκανε μια ανασκόπηση των έργων που έχει υλοποιήσει το Υπουργείο Πολιτισμού και η ΕΦΑ Κοζάνης στη Σιάτιστα, διαγράφοντας τις προτεραιότητες της Υπηρεσίας για το μέλλον. Η ομάδα των Θεοχάρη Τσάμπουρα, Φωτεινής Βακρατσά και Ιωάννη Γάτα παρουσίασε στη συνέχεια εκτενώς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Τα χρώματα της Σιάτιστας» και την ιστοσελίδα του (www.colorsofsiatista.gr) , περιγράφοντας τους σκοπούς και τα παραδοτέα του έργου, καθώς και τους μαθησιακούς στόχους που τέθηκαν, τα παιδαγωγικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν και τις προκλήσεις που αντιμετωπίστηκαν.
Η πρώτη συνεδρία της ημερίδας με τίτλο «Το αρχοντικό της Πούλκως από τον 18ο αιώνα στο σήμερα» ξεκίνησε με την ομιλία του Δρ. Πολεοδομίας – Χωροταξίας και Μεταδρ. Ιστορικής Γεωγραφίας, Γεώργιου Τσότσου, ο οποίος μίλησε για τα δίκτυα οικισμών και συγκοινωνιών, από τον 15ο μέχρι τον 20ό αιώνα, στην ευρύτερη περιοχή της Σιάτιστας δίνοντας έμφαση στη δημογραφική και οικονομική εξέλιξη των οικισμών. Η δεύτερη ανακοίνωση της συνεδρίας δόθηκε από τον μεταδιδακτορικό ερευνητή και εντεταλμένο διδάσκοντα του ΠΔΜ, Δρ. Γεώργιο Αλευρά, ο οποίος παρουσίασε συγκεκριμένα παραδείγματα της οικονομικής δραστηριότητας των δυτικομακεδόνων εμπόρων στην εποχή της ύστερης οθωμανοκρατίας, εμμένοντας στους παράγοντες που συνέβαλαν στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Δυτικής Μακεδονίας κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, καθώς και στην αλλαγή συλλογικών νοοτροπιών και αντιλήψεων των κατοίκων της. Τη σκυτάλη πήρε η Δικηγόρος και Δρ. Ιστορίας του Δικαίου, Βασιλική Διάφα-Καμπουρίδου, η οποία διερεύνησε στην ανακοίνωσή της με εμπεριστατωμένο τρόπο μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία της Σιάτιστας του 18ο αιώνα, δίνοντας έμφαση στο ρόλο της γυναίκας σε όψεις της καθημερινής ζωής, περιγράφοντας παράλληλα τα νομικά της δικαιώματα και τις υποχρεώσεις της μέσα και έξω από τον οικιακό κύκλο. Η συνταξιούχος εκπαιδευτικός, κ. Καλλιόπη Μπόντα, παρουσίασε στη συνέχεια την αρχειακή έρευνά της σχετικά με τον κτήτορα του Αρχοντικού της Πούλκως, Θεόδωρο Εμμανουήλ, παρουσιάζοντας νέα δεδομένα και διαγράφοντας μια αναλυτική ιστορία κατοίκησης του συγκεκριμένου αρχοντικού. Ο επιμελητής του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν, παρουσίασε το έργο του Συλλόγου «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη» και διερεύνησε πώς η συστηματική καταγραφή αρχοντικών που άρχισε από τη συγκεκριμένη ομάδα τη δεκαετία του ’30 συνέβαλε καθοριστικά στην ανακάλυψη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κατά τον 20ό αιώνα αλλά και προκάλεσε νέες θεωρητικές αναζητήσεις γύρω από τις έννοιες της ελληνικότητας και της λαϊκής τέχνης. Η πρώτη συνεδρία έκλεισε με την κοινή ανακοίνωση των Κωνσταντίνου Τζίμπουλα, συντηρητή αρχαιοτήτων, Μερόπης Χατζημιχάλη, Αρχιτέκτονα Mcs και Μαρίας Χειμωνοπούλου, Δρ. Αρχαιολόγου, της ομάδας δηλαδή που ήταν υπεύθυνη για τις εργασίες αποκατάστασης του αρχοντικού. Στην ανακοίνωση όχι μόνο περιγράφηκαν οι προκλήσεις και οι τεχνικές δυσκολίες του μεγάλου αυτού τεχνικού έργου, αλλά δόθηκε μια συνολική εντύπωση της έρευνας που προηγήθηκε, των λύσεων που τελικά επιλέχθηκαν και της διεπιστημονικής συνεργασίας που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης του αρχοντικού.
Η δεύτερη συνεδρία της ημερίδας ήταν αφιερωμένη στην «Αρχιτεκτονική και τη Λειτουργία των Αρχοντικών της Σιάτιστας». Η Δρ. Αρχαιολόγος και Προϊσταμένη της ΕΦΑ Ημαθίας, Αγγελική Κοτταρίδη, δεν περιέγραψε μόνο στην εμπειρία της ως επικεφαλής των εργασιών αποκατάστασης του Αρχοντικού της Πούλκως, αλλά προχώρησε με αφορμή το συγκεκριμένο αρχοντικό σε μια διερεύνηση των εσωστρεφών και εξωστρεφών στοιχείων, των στοιχείων δηλαδή του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου που εντοπίζονται στην κατοικία από την αρχαιότητα έως την οθωμανική περίοδο, δίνοντας στην πράξη μια αίσθηση διαχρονίας στο σιατιστινό μνημείο Ο Δρ. Αρχιτέκτονας Μηχανικός, και Επικ. Καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Αινείας Π. Οικονόμου έδωσε μια συνολική εικόνα των μεθόδων σχεδιασμού, των μετρικών προτύπων και της χάραξης των αρχοντικών του 18ου αιώνα αντλώντας στοιχεία από τα παραδείγματα της Σιάτιστας, της Κοζάνης και της Καστοριάς, ενώ παράλληλα σκιαγράφησε τη διαδικασία της κατασκευής και υλοποίησης των συγκεκριμένων αρχοντικών και διερεύνησε τους τρόπους εφαρμογής των σχεδιαστικών προτύπων από τα συνεργεία που εργάστηκαν σε αυτά. Η ομάδα του Αρχαιολόγου Ανδρέα Τσώκα και του Επ. Καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Σοφοκλή Κωτσόπουλου, με αφορμή μια επιγραφή που βρέθηκε στη Σιάτιστα διερεύνησε διεξοδικά το θέμα των πηγαδιών και της υδροδότησης των αρχοντικών, δίνοντας έμφαση στον καθοριστικό παράγοντα που έπαιξε η διαχείριση του νερού στον σχεδιασμό των αρχοντικών, επιχειρώντας μάλιστα την εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων που σχετίζονται με τον πολεοδομικό σχεδιασμό και την κοινωνική ζωή του οικισμού. Η Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός, Καλλινίκη Ώττα, παρουσίασε ένα πανόραμα της αρχιτεκτονικής της αρχοντικής κατοικίας του 18ου αιώνα στη Σιάτιστα και την ευρύτερη περιοχή, επιχειρώντας τυπολογικές συγκρίσεις και ομαδοποιήσεις, εξετάζοντας γενικά στοιχεία αλλά και ειδικότερες λεπτομέρειες, εμμένοντας στα ενδιαφέροντα στοιχεία που μπορεί να αντλήσει κανείς από μια συνολικότερη επόπτευση του υπάρχοντος υλικού. Τη συνεδρία έκλεισε ο Καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών, Σταύρος Μαμαλούκος και η Αρχιτέκτων-Αναστηλώτρια, Αναστασία Καμπόλη, οι οποίοι με αφορμή την αρχιτεκτονική μελέτη αποκατάστασης που εκπόνησαν για το Αρχοντικό Νερατζόπουλου – ενός σύγχρονου με το αρχοντικό της Πούλκως μνημείο, την ιστορία και την αρχιτεκτονική του οποίου παρουσίασαν αναλυτικά – μίλησαν για τις ερευνητικές προτεραιότητες που τίθενται σήμερα κατά την εξέταση του αρχιτεκτονικού πλούτου στη Σιάτιστα και πρότειναν πρακτικούς τρόπους για τη διάσωση και την αξιοποίησή της συγκεκριμένης πολιτιστικής παρακαταθήκης.
Η τρίτη συνεδρία της ημερίδας ήταν αφιερωμένη στη «διακόσμηση των αρχοντικών της Σιάτιστας» και άνοιξε με την ανακοίνωση του Αναπληρωτή Καθηγητή Βυζαντινής και Ισλαμικής Αρχαιολογίας και Τέχνης Α.Π.Θ., Πασχάλη Ανδρούδη, ο οποίος παρέθεσε μια συνολική εικόνα των περίτεχνων ξύλινων οροφών στα αρχοντικά της Δυτικής Μακεδονίας. Μέσα από την εξέταση των αραβουργηματικών γεωμετρικών σχεδίων και των διακοσμήσεων των ξύλινών επιφανειών, είτε σκαλιστών είτε ζωγραφισμένων, δόθηκε ένα παρόραμα της διακόσμησης των κοσμικών κτηρίων κατά τον 18ο αιώνα και διερευνήθηκαν οι τεχνικές δεξιότητες που απαιτούνταν για την κατασκευή τους. Η συντηρήτρια αρχαιοτήτων, Περιστέρα Πλιάτσιου, παρουσίασε στη συνέχεια μια συνολική μελέτη πάνω στο θέμα των βιτρό των αρχοντικών της Σιάτιστας, επιχειρώντας τυπολογικές ομαδοποιήσεις και επιμένοντας σε ζητήματα κατασκευής τους, καθώς επίσης και θέματα που συνδέονται με την συντήρησή τους. Η Αναπλ. Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Ζωή Γοδόση, εξέτασε στην ανακοίνωσή της τον ζωγραφικό διάκοσμο του αρχοντικού της Πούλκως, ως δείγμα της κοσμικής ζωγραφικής του ευρύτερου χώρου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παραθέτοντας μια πλειάδα σύγχρονων παραδειγμάτων από τον ελλαδικό χώρο και κυρίως από τη Σιάτιστα. Η υπ. διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., Γεωργία Γραίκου, έδωσε έμφαση σε μια ενδελεχή παρουσίαση του ζωγραφικού διακόσμου του αρχοντικού της Πούλκως, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον της στα μοτίβα και στις συνθέσεις του διακόσμου, αναζητώντας εικονογραφικά παράλληλα στην εκκλησιαστική και κοσμική ζωγραφική της εποχής. Ο Επίκουρος Καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Στέφανος Τσιόδουλος, παρουσίασε την έρευνά του πάνω στις απεικονίσεις ρολογιών στο αρχοντικό της Πούλκως και άλλα αρχοντικά του ελλαδικού χώρου, αποδεικνύοντας πόσο στενή είναι η σχέση των αλλαγών του υλικού πολιτισμού που συμβαίνουν κατά τον 18ο και 19ο αιώνα και της εξέλιξης της ζωγραφικής διακόσμησης των αρχοντικών. Την συνεδρία έκλεισε ο Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Θεοχάρης Τσάμπουρας, ο οποίος παρουσιάζοντας άγνωστα δείγματα της θρησκευτικής ζωγραφικής του β΄ μισού του 18ου αιώνα από τη Σιάτιστα επιχείρησε μια σύνδεση της θρησκευτικής με την κοσμική ζωγραφική της εποχής, εμμένοντας στις εικονογραφικές και τεχνοτροπικές καινοτομίες που τότε εμφανίζονται.
Η ποιότητα όλων των ανακοινώσεων στην ημερίδα και ο ενθουσιασμός των ομιλητών για τα θέματα που πραγματεύτηκαν έδωσαν το έναυσμα για μια παραγωγική συζήτηση και λειτούργησαν σαν αφορμή για αναστοχασμό πάνω σε ζητήματα που πρέπει να επανεξεταστούν από την ακαδημαϊκή έρευνα, την αρχαιολογική υπηρεσία και την τοπική κοινωνία της Σιάτιστας. Η έκδοση των Πρακτικών της ημερίδας με τη μορφή ενός επιμελημένου τόμου θα συνοψίσει τα θέματα που εξετάστηκαν και θα συνεισφέρει σημαντικά στην έρευνα του υλικού πολιτισμού του 18ου αιώνα καθώς και στην δημιουργία προοπτικών για την προστασία και αξιοποίηση της μοναδικής πολιτιστικής κληρονομιάς της Σιάτιστας.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ» ( www.colorsofsiatista.gr ), στο πλαίσιο του οποίου οργανώθηκε η ημερίδα, υλοποιείται απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης. Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση, ΕΣΠΑ 2014-2020».
