Συγκρούσεις μεταξύ θεμελιωδών δικαιωμάτων στον καιρό της πανδημίας και δικαίωμα στην υγεία
Γράφει ο Πέτρος Αθά. Πρωτόγερος
Αρχές του 2020 και συγκεκριμένα στις 26 Φεβρουαρίου και έπειτα άρχισε να εμφανίζεται και να εξαπλώνεται στην Ελλάδα ο νέος κορονοϊός covid19. Με την επιβεβαίωση των τριών πρώτων κρουσμάτων οι υγειονομικές αρχές της χώρας άρχισαν να συστήνουν μέτρα αναστολής εκδηλώσεων, αρχικά σε τοπικό επίπεδο και αργότερα σε πανελλαδικό με λήψη περισσότερων περιοριστικών μέτρων[1], όπως η απαγόρευση λειτουργίας χώρων συνάθροισης, η προσωρινή αναστολή λειτουργείας όλων των ιδιωτικών και δημόσιων εκπαιδευτηρίων[2]. Κλείσιμο καταστημάτων (τόπων λατρείας, αθλητικών χώρων κλπ).
Ωστόσο το Υπουργείο Υγείας και η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία από άλλες χώρες που επλήγησαν και θέτοντας υπόψιν ότι η μετάδοση και η διασπορά του νέου κορονοϊού μεταδίδεται και διασπείρετε εύκολα θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία των ευπαθών και ευάλωτων ομάδων, προχώρησε με μέτρα προσωρινής απαγόρευσης κυκλοφορίας των πολιτών[3]. Περιορισμό συνδέσεων περιοχών και μετακινήσεων προσώπων, καραντίνα και περιορισμό κυκλοφορίας εντός της επικρατείας.
Τα περιοριστικά μέτρα όμως έφεραν ποικίλες αντιδράσεις στους πολίτες καθώς και στα κόμματα της αντιπολίτευσης[4], τα οποία οξύνθηκαν με την απόφαση της Ελληνικής Αστυνομίας[5] να απαγορεύσει από τις 15 έως τις 18 Νοεμβρίου 2020 δημόσιες συναθροίσεις στις οποίες συμμετέχουν τέσσερα ή περισσότερα άτομα στο σύνολο της Επικρατείας.
Νομοθετικό πλαίσιο
Τι ισχύει όμως για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα; Σύμφωνα με το άρθρο 11 Σ, οι Έλληνες πολίτες έχουν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρο 11 § 1 Σ). Η παρουσία της αστυνομίας επιτρέπεται να υπάρχει μόνο σε δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις και η απαγόρευση των συναθροίσεων μπορεί να γίνει μόνο με αιτιολογημένη απόφαση της αστυνομικής αρχής, σε ορισμένη περιοχή και εφόσον επίκειται σοβαρός κίνδυνος της δημόσιας ασφάλειας και αν απειλείται η διατάραξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής (άρθρο 11 § 2 Σ). Βάση της ΠΝΠ που κυρώθηκε με τον νόμο 4703-2020 ΦΕΚ, επικείμενη δημόσια υπαίθρια συνάθροιση μπορεί να απαγορευτεί σε περιοχή που ήδη υπάρχει προγραμματισμένη γνωστοποιημένη κατά το οριζόμενο άρθρο 3 υπαίθρια συνάντηση ή βρίσκεται σε εξέλιξη στην ίδια περιοχή ή εγγύς της ίδιας περιοχής το ίδιο χρονικό διάστημα.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι απαγορεύονται συγκεκριμένες συναθροίσεις μόνο εάν πρόκειται να υπάρξει σοβαρός κίνδυνος για λόγους δημόσιας ασφάλειας και όχι για λόγους δημόσιας υγείας. Το ερώτημα που τίθεται όμως, θίγοντας τον πυρήνα του δικαιώματος της συνάθροισης, είναι κατά πόσο μπορεί μία Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου (ΠΝΠ) να απαγορεύει καθολικά τις συναθροίσεις. Οι ΠΝΠ είναι σαφώς ανώτερες των άλλων διοικητικών πράξεων, έχουν υποσυνταγματική ισχύ, όπως και οι τυπικοί νόμοι και απαγορεύεται να θίξουν τον ουσιαστικό πυρήνα των Συνταγματικών διατάξεων που καθιερώνουν τα θεμελιώδη δικαιώματα[6].
Στο ισχύον Σύνταγμα του 1975
Στο ισχύον Σύνταγμα του 1975 περιέχονται με τον πιο ολοκληρωμένο κατάλογο[7], τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα του ανθρώπου. Δίνεται έμφαση στην πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 § 1 Σ), καθώς και στο δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της προσωπικής ελευθερίας (άρθρο 5 Σ). Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν μπορεί να καταδιωχθεί να συλληφθεί, να φυλακιστεί και να περιοριστεί, εκτός και αν έχει παραβιάσει το νόμο (άρθρο 5 § 3 Σ).
Έπειτα από το αναθεωρημένο ψήφισμα της 6ης Απριλίου 2001 και την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5 Σ, απαγορεύεται να υπάρχουν ατομικά διοικητικά μέτρα που να περιορίζουν οποιονδήποτε Έλληνα να κινείται ελεύθερα ή να εγκατασταθεί στην Χώρα, καθώς και να του απαγορεύσουν την έξοδο και είσοδο σε αυτή. Μόνη εξαίρεση σε αυτήν την απαγόρευση είναι η έξοδος με πράξη εισαγγελέα εφόσον το άτομο αυτό διώκεται ποινικά ή αν του έχουν επιβληθεί μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας ή της υγείας ασθενών.
Από τα παραπάνω και λόγο των συνθηκών της πανδημίας συνάγεται ότι τα ατομικά διοικητικά μέτρα μπορούν να περιορίζουν την προσωπική ελευθερία μόνο συγκεκριμένων ατόμων που είναι φορείς του νέου κορονοϊου Covid19. Υπό αυτή την έννοια η καθολική απαγόρευση της ελευθερίας κίνησης όλων των αδιακρίτως πολιτών με ατομικά διοικητικά μέτρα, όπου η άσκηση της ελευθερίας εξαρτάται από κρατική άδεια, γνωστοποίηση ή αναγγελία (όπως sms, έντυπο με λίγες επιλογές[8]), δεν μπορεί να θεσπιστεί[9].
Ερμηνεία του Συντάγματος
Σημαντικό στοιχείο στην ερμηνεία του Συντάγματος και της παραπάνω ΠΝΠ είναι ότι δεν δίνεται έμφαση και δεν φαίνεται να υπάγεται η έννοια της πανδημίας λόγο covid 19 στην εφαρμογή του άρθρου 48 του Σ «Κατάσταση Πολιορκίας». Δυνατότητα απαγόρευσης μιας συγκεκριμένης συνάθροισης η οποία δεν προβλέπεται από το σύνταγμα, μπορεί να υπάρξει μόνο αν ενεργοποιηθεί το άρθρο 48 του Σ, το οποίο μπορεί να τεθεί σε εφαρμογή σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων, για λόγους απειλής της εθνικής ασφάλειας καθώς και εκδηλώσεις ένοπλου κινήματος για την ανατροπή του πολιτεύματος[10].
Άμεση απειλή της εθνικής ασφάλειας η οποία εκτός του ότι αποτελεί αυτοτελή λόγο εφαρμογής[11], μπορεί να προκύπτει από τα γεγονότα που εμφανίζονται στο εσωτερικό της χώρας[12]. Ως τέτοια γεγονότα θα μπορούσαν ίσως να χαρακτηρισθούν η πανδημία και οι συνέπειες του covid19 (δηλώσεις του Πρωθυπουργού περί πολέμου με αόρατο εχθρό[13]). Πράγματι η πανδημία του Κορονοιού έχει ήδη χαρακτηρισθεί από την Κυβέρνηση ως «Γενική καταστροφή ή απειλή» [14] βάση του άρθρου 4 παρ. 1 της από 14 Μαρτίου 2020 ΠΝΠ (Ά 64).
Ενώ η «κατάσταση πολιορκίας» δίδει εκ του Συντάγματος, για όσο διάστημα διαρκεί, τη δυνατότητα για άρση των δικαιωμάτων και ελευθεριών, η ΠΝΠ αποτελεί εξαιρετική μορφή νομοθέτησης και δεν αναστέλλει ούτε περιορίζει αφ΄ εαυτής το εύρος της προστασίας δικαιωμάτων και ελευθεριών[15]. «Συνεπώς κατά το Ελληνικό Σύνταγμα, δεν χωρεί κήρυξη ολόκληρης της χώρας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης εξαιτίας πανδημίας» [16].
Αρχή της Ανανογικότητας
Στο άρθρο 25 παρ. 1 του Σ. ενδεχόμενοι περιορισμοί δικαιωμάτων επιτρέπονται υπό δύο προϋποθέσεις που λειτουργούν συμπληρωματικά και υπόκεινται αμφότερες σε δικαστικό έλεγχο. Αφενός να προβλέπονται απευθείας στο ίδιο το Σύνταγμα ή σε νόμο και για τον οποίο υπάρχει ρητή επιφύλαξη στο Σύνταγμα και αφετέρου να σέβονται την αρχή αναλογικότητας[17].
Μπροστά στον κίνδυνο μιας κοινωνικής καταστροφής, δικαιολογείται η λήψη προληπτικών μέτρων ακόμη και όταν αυτά οδηγούν στην πράξη σε αναστολή βασικών θεμελιωδών δικαιωμάτων[18]. Είναι συνταγματικά προβλεπόμενο τόσο για την έκδοση πράξεων νομοθετικού περιεχομένου όσο και για την επίταξη, ότι η απειλή κατά της υγείας συνιστά τον πρώτο σε σπουδαιότητα αλλά και «καθαρότητα» λόγο επίκλησης έκτακτης κατάστασης[19].
Από τα παραπάνω συνοψίζεται ότι τα μέτρα φαίνονται στη γενικότητα τους συνταγματικώς νόμιμα, όσο προς τον τρόπο λήψης τους, όσο και σε σχέση με την αναλογικότητα η οποία μπορεί να ελεγχθεί. Την 16η Νοεμβρίου 2020 κατέρρευσε κάθε επιχείρημα περί αντισυνταγματικότητας της κυβερνητικής απόφασης[20] και με τη σφραγίδα του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας θεωρείται συνταγματική η απαγόρευση δημοσίων υπαίθριων συναθροίσεων[21].
(Εργασία σπουδών στις Βασικές Αρχές Δημοσίου Δικαίου. ΕΑΠ – Δημόσια διοίκηση)
Για την ιστορία – Εμβολιασμός
Στις 21 Δεκεμβρίου 2020, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων ενέκρινε υπό όρους εμβόλιο κατά του covid19[22]. Στις 27 Δεκεμβρίου εμβολιάζονται, ο Έλληνας πρωθυπουργός χαρακτηρίζοντας αυτή την ημέρα ως ιστορική κατά της πανδημίας[23], καθώς και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας τονίζοντας ότι «Δίπλα στην αγωνία μπορεί να φωλιάσει κι ένα χαμόγελο».
Αν και σε πρώτη φάση οι διαβεβαιώσεις της Κυβέρνησης ότι ο εμβολιασμός δε θα είναι υποχρεωτικός[24], το ερώτημα που γεννάται είναι κατά πόσο ο υποχρεωτικός εμβολιασμός του γενικού πληθυσμού ή συγκεκριμένων ομάδων ενδιαφέροντος, σε περίπτωση που το μέτρο κριθεί αναγκαίο και αποφασισθεί η επιβολή του, είναι συμβατός με το Ελληνικό Σύνταγμα και τις διεθνείς συνθήκες για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων[25].
Η Ελλάδα είναι μία από τις Ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες δεν ισχύει ο πάγιος υποχρεωτικός εμβολιασμός, ωστόσο στη χώρα μας προβλέπεται ήδη εμμέσως υποχρεωτικός εμβολιασμός των παιδιών[26]. Επί της ουσίας το ΣτΕ (απόφαση 2387/2020 § 13 ) αποδέχεται τη συνταγματικότητα του μέτρου του υποχρεωτικού εμβολιασμού κρίνοντας ότι «η Πολιτεία οφείλει, μεταξύ άλλων να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη της διάδοσης και την καταπολέμηση μεταδοτικών ασθενειών, οι οποίες συνιστούν σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χ. Ακριβοπούλου – Χ. Ανθόπουλος, Εισαγωγή στο Δίκαιο και στους Συνταγματικούς Θεσμούς, 2015, ΣΕΑΒ
Πρόδρομος Δ. Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Β’ αναθεωρημένη έκδοση, 2012, Σακκουλα Α.Ε.
Μάνεσης Αρ, Η νομικοπολιτική σημασία της Συνταγματικής Αναθεώρησης του 1986, Δίκαιο και Πολιτική, 1986
…
[1] (Wikipedia.org, Πανδημία του κορονοϊού στην Ελλάδα το 2020, διαθέσιμο σε https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%BA%CE%BF%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%8A%CE%BF%CF%8D_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1_%CF%84%CE%BF_2020, ημερομηνία πρόσβασης 23/12/2020)
[2] (Covid19.gov.gr, Προληπτικά Μέτρα για την πανδημία του κορονοϊού, διαθέσιμο σε https://covid19.gov.gr/category/proliptika-metra-gia-tin-pandimia/page/12/, ημερομηνία πρόσβασης 23/12/2020)
[3] (Covid19.gov.gr, Προληπτικά Μέτρα για την πανδημία του κορονοϊού, διαθέσιμο σε https://covid19.gov.gr/prosorini-apagorefsi-kykloforias-po/, ημερομηνία πρόσβασης 23/12/2020)
[4] (ant1news.gr, Πολυτεχνείο: αντιδράσεις για την απαγόρευση συναθροίσεων, διαθέσιμο σε https://www.ant1news.gr/eidiseis/article/586213/polytexneio-antidraseis-gia-tin-apagoreysi-synathroiseon, ημερομηνία πρόσβασης 23/12/2020)
[5] (Covid19.gov.gr, Προληπτικά Μέτρα για την πανδημία του κορονοϊού, διαθέσιμο σε https://covid19.gov.gr/prosorini-apagorefsi-dimosion-ypaithrion-synathroiseon/, ημερομηνία πρόσβασης 23/12/2020)
[6] (constitutionalism.gr, Covid19 – Περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω αντισυνταγματικών ΠΝΠ ή μέσω του άρθρου 48 Σ, Γιώργος Νικολόπουλος, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-04-16-nikolopoulos-pnn-arthro48s/ ημερομηνία πρόσβασης 24/12/2020)
[7] (Χ. Ακριβοπούλου – Χ. Ανθόπουλος, 2015, 111)
[8] (Π. Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Β’ αναθεωρημένη έκδοση, σελ 347)
[9] (constitutionalism.gr, Covid19 – Περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω αντισυνταγματικών ΠΝΠ ή μέσω του άρθρου 48 Σ, Γιώργος Νικολόπουλος, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-04-16-nikolopoulos-pnn-arthro48s/ ημερομηνία πρόσβασης 24/12/2020)
…
[10] (constitutionalism.gr, Από την τοπική απαγόρευση στη γενική αναστολή των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων: Συνταγματικά προβλήματα και (αχρείαστες) πολιτικές εντάσεις, Γ.Χ. Σωτηρέλης, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/apo-tin-topiki-apagorefsi-stin-geniki-anastoli-ton-dimosion-ipethrion-simathriseon/ ημερομηνία πρόσβασης 24/12/2020)
[11] (Παντελής Α, Εχγειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, γ΄ έκδοση Λιβάνη, σελ. 447, ο ίδιος, Οι συνταγματικές ρυθμίσεις του 1986,1994, ο ίδιος , Τρεις Προεδρικές αρμοδιότητες: O διορισμός του Πρωθυπουργού, η παύση της Κυβέρνησης και η κήρυξη σε κατάσταση πολιορκίας . Βλ. επίσης Αλιβιζάτος Ν., Η συνταγματική θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, τ. Ι 1987) βλ. αντίθετη άποψη Κριάρη 1985:342, Βενιζέλος 2008:604 και Κοντιάδης, “Δικαιώματα Kαι Πανδημία”, διανέοσις, αρθρο 1.4.20))
[12] (Μάνεσης Αρ, Η νομικοπολιτική σημασία της Συνταγματικής Αναθεώρησης του 1986, Δίκαιο και Πολιτική, 1986)
[13] (youtube.com, Κυριάκος Μητσοτάκης, Είμαστε σε πόλεμο με αόρατο εχθρό | 17/03/2020 | ΕΡΤ, διαθέσιμο σε https://www.youtube.com/watch?v=BPqfWO3AIjY , ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[14] (constitutionalism.gr, Covid19 – Περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω αντισυνταγματικών ΠΝΠ ή μέσω του άρθρου 48 Σ, Γιώργος Νικολόπουλος, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-04-16-nikolopoulos-pnn-arthro48s/ ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[15] (syntagmawatch.gr,Κορωνοϊός και Έκτακτη Ανάγκη, Μποτόπουλος Β. Κωνσταντίνος, διαθέσιμο σε https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/koronoios-kai-ektakti-anagi/, ημερομηνία πρόσβασης 24/12/2020)
[16] (syntagmawatch.gr,Κορωνοϊός και Έκτακτη Ανάγκη, Μποτόπουλος Β. Κωνσταντίνος, διαθέσιμο σε https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/koronoios-kai-ektakti-anagi/, ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[17] (syntagmawatch.gr,Κορωνοϊός και Έκτακτη Ανάγκη, Μποτόπουλος Β. Κωνσταντίνος, διαθέσιμο σε https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/koronoios-kai-ektakti-anagi/, ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[18] (constitutionalism.gr, Ο Covid-19 και η εποχή των δικαωμάτων, Χαράλαμπος Ανθόπουλος, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-03-29_anthopoulos-covid19-telos-epohis-dikaiomaton/ ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[19] (syntagmawatch.gr,Κορωνοϊός και Έκτακτη Ανάγκη, Μποτόπουλος Β. Κωνσταντίνος, διαθέσιμο σε https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/koronoios-kai-ektakti-anagi/, ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
…
[20] (prototheme.gr, Η απαγόρευση των συναθροίσεων επιβλήθηκε με αφορμή τον συμερινό εορτασμό του Πολυτεχνειου, διαθέσιμο σε, https://www.protothema.gr/greece/article/1065950/to-ste-katerripse-kathe-epiheirima-adisudagmatikotitas-tis-apagoreusis-sunathroiseon/ ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[21] (tanea.gr, Πολυτεχνείο: Το ΣτΕ απέρριψε την προσφυγή του ΜέΡΑ25, διαθέσιμο σε, https://www.tanea.gr/2020/11/16/greece/polytexneio-to-ste-aperripse-tin-prosfygi-tou-mera25/ ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[22] (capital.gr, Κορονοϊός: Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων ενέκρινε υπό όρους το εμβόιο της Pfizer, διαθέσιμο σε, https://www.capital.gr/diethni/3504135/koronoios-o-europaikos-organismos-farmakon-enekrine-upo-orous-to-embolio-tis-pfizer ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[23] (ethnos.gr, Εμβόλιο – Κορονοϊός: Εμβολιάστηκε ο πρωθυπουργός, Κυριάκος Μητσοτάκης, διαθέσιμο σε https://www.ethnos.gr/politiki/139199_embolio-koronoios-emboliastike-o-prothypoyrgos-kyriakos-mitsotakis, ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[24] (tovima.gr, Μητσοτάκης: Στο τέλος του έτους τα εμβόλια – Δεν είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός, διαθέσιμο σε https://www.tovima.gr/2020/11/30/politics/mitsotakis-sto-telos-tou-etous-ta-emvolia-den-einai-ypoxreotikos-o-emvoliasmos/ , ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[25] (constitutionalism.gr, Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19, Απόστολος Βλαχογιάννης, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-12-vlahoyannis-emvoliasmos/ , ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
[26] (constitutionalism.gr, Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19, Απόστολος Βλαχογιάννης, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2020-12-vlahoyannis-emvoliasmos/ , ημερομηνία πρόσβασης 27/12/2020)
Πηγή: enimerosou.gr
